کاخ عالی‌قاپو در میدان نقش‌جهان اصفهان

کاخ عالی‌قاپو یکی از جاذبه‌های تاریخی اصفهان است که در ضلع غربی میدان نقش‌جهان این شهر جای دارد. این مکان زیبا و تاریخی، همه‌روزه پذیرای گردشگران ایرانی و خارجی بسیاری است و تقریباً هرکسی که به اصفهان سفر کند، از این کاخ و میدان نقش‌جهان دیدن می‌کند.

معرفی کاخ عالی‌قاپو

کاخ عالی‌قاپو یا همان عمارت عالی‌قاپو که در عهد صفویه به نام‌های دولتخانه مبارکه نقش‌جهان و قصر دولتخانه نیز خوانده می‌شد و بانی آن شاه عباس اول است، نمونه منحصربه‌فردی از معماری کاخ‌های عهد صفوی است که شاه صفوی، سفیران و شخصیت‌های عالی‌قدر را در این کاخ به حضور می‌پذیرفت. ‌ این کاخ در زمان صفویه از بهترین کاخ‌های دنیا به شمار می‌رفته و‌ دارای همه مزایا و محاسن بوده و آنچه لازمه یک کاخ سلطنتى بوده در آن وجود داشته است.

عالی‌قاپو دروازه مرکزی و مدخل کلیه قصرهایی بود که در دوران صفویه در محدوده میدان نقش‌جهان بنا شده بودند‌. در قدیم، به دلیل نبود بناهای بلند، اولین چیزی که به محض ورود مسافران و تجار به شهر اصفهان جلب نظر می‌کرده کاخ شاه عباس اول یا همان کاخ عالی‌قاپو بوده است. همانطور که پیش‌تر نیز اشاره شد، این بنای چند منظوره برای شاه اهمیت زیادی داشته چرا که محلی برای دیدارها، جلسات و بازدیدهای مهم خارجی و داخلی بوده؛ همچنین شاه عباس و درباریان وقت برگزاری مسابقات اسب سواری و چوگان اینجا می‌نشستند و بازی را تماشا می‌کردند. نکته جالب اینکه در این محل حوضی قدیمی از جنس مس و سنگ توسط شیخ بهایی ساخته شده که با دم و بازدم هوا پر از آب می‌شده و به انعکاس تصویر سقف چوبی عالی‌قاپو و خنکی هوا در زیر این سقف چوبی کمک می‌کرده، ولی اکنون به علت فرسودگی، بی‌استفاده مانده است.

آنچه باعث شده عالی‌قاپو در زمره آثار باشکوه و بسیار نفیس عصر صفوی قرار گیرد، علاوه بر موارد گفته شد، مینیاتورهایی است که کار هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی است و همچنین گچبری‌های آخرین طبقه کاخ عالی‌قاپو که تالار آن «اتاق موسیقی» یا «اتاق صوت» نیز نامیده می‌شود.

تاریخچه عالی‌قاپو

ساخت این بنا پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان توسط شاه عباس اول، بین سالهای ۹۷۳ تا ۹۷۷ خورشیدی، بعنوان مقر و دولتخانه حکومتی سلاطین صفوی آغاز شد. مراحل ساخت این کاخ طی ۵ مرحله صورت گرفته و در زمان جانشینان شاه عباس اول به خصوص شاه عباس دوم و شاه سلیمان، بین ۷۰ تا ۱۰۰ سال ادامه و تکمیل یافت. حتی به دلیل وجود کتیبه‌ای به خط نستعلیق در زمان شاه سلطان حسین آخرین پادشاه صفوی، تزئینات طبقه سوم اضافه یا مرمت شده‌است.

در مرحله اول ساخت، بنا تنها به‌عنوان ورودی سایر بناها و مجموعه کاخ‌های سلطنتی می‌باشد. در مرحله دوم لزوم گسترش بنا و اضافه نمودن طبقات فوقانی به‌دلیل گسترش پایتخت و افزایش جمعیت شهری و با اهمیت جلوه دادن مقر حکومتی احساس شد. بدین منظور طبقات سوم و چهارم و نیم طبقه پنجم اضافه گردیدند. در مرحله سوم ساختمان برجی شکل کاخ با اضافه نمودن آخرین طبقه (معروف به سالن موسیقی) تکمیل شد. در مرحله چهارم یک ایوان به سمت میدان نقش‌جهان جهت افزایش طول کاخ اضافه شد و در مرحله پنجم به ایوان با فضا ایجاد شده در مرحله قبل ۱۸ ستون اضافه شد؛ بعلاوه ایجاد پله‌های شاهی و ساخت و تکمیل سیستم آبرسانی بنا جهت انتقال آب به طبقات، به خصوص حوض مسی ایوان.

کتیبه یا سند مستندی مبنی بر عنوان نام معمار بنا در دست نیست ولی به احتمال زیاد معمار بنا یکی از استادان و معماران معروفی چون استاد علی اکبر اصفهانی یا استاد محمدرضا ابن و استاد حسین بنای اصفهانی دو معمار مشهور مسجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطف‌الله بوده‌ است.

نام‌گذاری کاخ

کاخ عالی‌قاپو (آلاقاپو) در زمان حکومت ترک‌زبانان ساخته شد. حکومتی که حتی نام سربازان یا قشون نیز ترکی است مانند قره قویونلوها (سیاه گوسفندان) و آق قویونلوها (سفید گوسفندان) و قزلباشها (سرطلایی‌ها). موسس سلسله صفوی نیز اردبیلی بوده است. قاپو یا قاپی در زبان ترکی به معنی در، و آلا به معنی رنگ قهوه‌ای روشن می‌باشد. اسناد معتبری که در صحت نام آلا قاپو می‌توان به آن رجوع نمود کتاب خلسه اعتماد السلطنه صفحه ۲۲۹ و همچنین سفرنامه خراسان ناصر الدین شاه صفحه ۹۸ و سفرنامه سوم فرنگ ناصرالدین‌شاه صفحه ۴۸ که با قطعیت نام آلاقاپو در آن ذکر شده‌ است.

معماری

به طور کلی عمارت عالى‌قاپو از دو قسمت متمایز تشکیل شده است. قسمت جلویى و مدخل عمارت و ساختمان اصلى کاخ. قسمت جلویى ساختمان از ساختمان اصلى جلوتر ‌و مدخل وسیع عمارت در همین بخش واقع است. مدخل داراى طاق جناغى است و در دو طبقه طرفین آن درها و طاق‌نماهاى کوچکترى وجود دار‌د. بالاى مدخل، ایوانى هست که از سه جهت باز است و اتاق چوبى دارد. در زمان‌هاى گذشته به هنگام ضرورت اطراف ایوان را با پرده مى‌‌پوشانیده‏‌اند. در ادامه به بررسی بیشتر معماری کاخ در قالب طبقات مختلف پرداخته می‌شود.

طبقه اول

سردر ورودی در طبقه اول بنا قرار دارد. سردری از جنس سنگ سماق که محل احترام بسیاری بوده است. به‌طوری‌که یکی از جهانگردان عصر صفویه در خاطرات خود چنین بیان می‌دارد که خود پادشاه نیز به هنگام عبور از آن همیشه پیاده عبور می‌کرده است و هیچ کس حق نداشته تا پایش را بدون اجازه در آن بگذارد و همچنین محل تحصن و حاجت گرفتن نیز بوده است. حدیث شریف «انا مدینه العلم و علی بابها» نیز با کاشی‌کاری ظریف زینت‌بخش ورودی عمارت است. ورودی، طاقی بلند بالا دارد که در اصطلاح معماری، جناغی نامیده می‌شود. با عبور از سردر، دو اتاق در دو طرف بنا به چشم می‌خورد. آنطور که از ظواهر امر پیداست یکی متعلق به رئیس دیوانخانه و محل رسیدگی به شکایات و دیگری متعلق به قاپوچی باشی دربار بوده است. این طبقه اما با گچ‌بری‌های خاص آراسته شده که کشته‌بری نامیده می‌شود. گچ‌بری‌های ظریف با نقوش اسلیمی و طرح گل و بلبل. اگر در یک گوشه از این طبقه بایستید و چیزی را نجواگونه زمزمه کنید، یک نفر دیگر در گوشه مقابل صدای شما را تمام و کمال دریافت خواهد کرد. آنطور که به نظر می‌رسد در این طبقه همه چیز باید تحت نظر می‌بوده حتی نجواها!

طبقه دوم

راه‌پله‌های پیچ درپیچ و ساده در دو طرف عمارت راهی به سوی طبقه دوم است. طبقه‌ای با پنج اتاق که تودرتو هستند و البته سقفی به غایت زیبا که درست به نقش‌ونگار فرش‌های ایرانی می‌ماند؛ آن هم با طرح‌هایی به غایت ظریف. چهار فیل گوش در این طبقه به‌چشم می‌خورد که نمایانگر چهار فصل سال است و با طرح پرندگان، درختان و گیاهان، طبیعت را به زیبایی تمام به تصویر می‌کشد. این طبقه اما محل اقامت خدمتکاران و نگهبانان بوده است و راهرو ساده و پیچ درپیچ ورودی این طبقه نیز مؤید این امر است.

طبقه سوم

در طبقه سوم شاهد وجود یک تالار وسیع و زیبا خواهیم بود. علاوه بر تالار، سه اتاق در سمت چپ و سه اتاق در سمت راست که هر کدام از سه اتاق به یکدیگر راه دارند قرار گرفته و تالار در میانه قرار می‌گیرد. بنابر گفته‌های کارشناسان، این تالار محل پذیرش و ملاقات سفرا و میهمانان با پادشاه بوده است. تالار آنقدر زیباست که چشمتان را خواهد گرفت. لایه چینی، تذهیب، پرده‌سازی، نقاشی و کشته‌بری، هنرهایی هستند که تمام در و دیوار این طبقه را آراسته‌اند، آن‌هم با ظرافتی مثال‌زدنی و تحسین‌برانگیز. تصویرسازی‌های این طبقه شاید کار دست رضا عباسی، هنرمند مشهور و پرآوازه دوران صفوی باشد. طرح گیاهان، پرندگان و حیوانات با رنگ‌آمیزی خاص، جای جای دیوارها به چشم می‌خورد که شما را به دنیایی دیگر می‌برد. هیچ نقطه‌ای از این طبقه عاری از طرح و نقش نیست. اما شگفتی این طبقه احداث دو نیم طبقه بر بلندای تالار است که طبقات چهارم و پنجم را پدید آورده است.

طبقه چهارم و پنجم

شش اتاق تشکیل‌دهنده این طبقه است که با دو راهرو به یکدیگر راه می‌یابند. تالار از این طبقه به خوبی پیداست، آن هم با تمام جزئیات. طبقه پنجم نیز محل استراحت پادشاه و زنان حرمسرا بوده است که با انوع نقاشی‌های ظریف و چشم‌نواز آراسته شده است. این دو طبقه از نمای شمالی و جنوبی عمارت قابل رویت نیستند.

طبقه ششم

شگفت‌انگیزترین طبقه این کاخ استثنایی، طبقه ششم است. طبقه‌ای با ۱۴ اتاق و البته تزئیناتی استثنایی. اگر سرتان را بلند کنید و نگاهتان را به سقف بدوزید، نقش گچ‌بری‌هایی را خواهید دید که به اصطلاح تنگ‌بری نامیده می‌شود. گچبری‌هایی به شکل ظروف و صراحی که بسیار شگفت‌انگیز است. این طبقه حبس‌الصوت، سفره‌خانه و چینی‌خانه نیز نامیده می شده است. تنگ‌بری علاوه بر زینت دادن این طبقه، نوعی سبک معماری است که سبب سبک شدن کلی طبقه ششم شده است. البته استفاده از این اشکال سبب گیر انداختن صدای‌های منعکس شده و ارائه یک صوت بی‌نقص نیز می‌شده است. یک نظریه دیگر بر این عقیده استوار است که نوای موسیقی این طبقه شما را به دنیایی معنوی و فرامادی سوق می‌داده و این اشکال نمایانگر دنیای معنوی است.

بخش‌های مختلف کاخ عالی‌قاپو

این کاخ از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:

آستانه ورودی

کمپفر درباره آستانه کاخ عالی‌قاپو چنین گفته‌است: کاخ عالی‌قاپو دارای آستانه‌ای است از جنس مرمر که در تکریم و اجلال پادشاه سهم عمده‌ای دارد و عابرینی که می‌خواهند بدون شرف‌یابی به خدمت شاه برسند، در آنجا به زمین می‌افتند و آستانه را می‌بوسند. بنابرین همه سعی می‌کنند کفششان به آستانه نخورد وگرنه نگهبان آنان را کتک جانانه‌ای می‌زند.

طبقات شش‌گانه

بنای عالی‌قاپو با ارتفاعی حدود ۴۸ متر تا کف بازار، بلندترین کاخ چند طبقه تا چند دهه اخیر در شهر اصفهان بوده‌است. به دلیل اضافات و الحاقات معماری در هر سو نمایی متفاوت دارد به طوری که از جلو بنا از میدان نقش‌جهان ۲ طبقه، از پشت ساختمان ۵ طبقه، از طرفین بنا ۳ طبقه و با احتساب طبقه همکف به‌عنوان اولین طبقه، در کل ۶ طبقه می‌باشد.

تزئینات

تزئینات خارجی به‌وسیله آجر که در لچک‌ها (قسمت‌های هلالی در بالای هر ورودی) به‌وسیله کاشی هفت رنگ و تزئینات و خطوط اسلیمی می‌باشد و تزئینات داخلی به‌وسیله نقوش زیبای گل و بته و شکارگاه و حیوانات و پرندگان بر روی گچ (لایه‌چینی و کشته‌بری) یا مینیاتورهای تصویری ایرانی (به سبک نقاشی‌های رضا عباسی) و خارجی (به‌وسیله نقاشان اروپایی که در زمان شاه سلیمان در دربار صفوی حضور داشتند، به سبک نقاشی اروپایی به سبک توسط نقاشان معروفی مانند آنژل ولوکار) می‌باشد.